Cuốn tự truyện thú vị viết về những thăng trầm trong cuộc đời của Fukuzawa Yukichi – một trong những nhà tư tưởng kiệt xuất của Nhật Bản cận đại . Cuốn tự truyện không những giúp độc giả hiểu hơn về tư tưởng, con người và phẩm cách của ông mà còn tái hiện lại bối cảnh xã hội phức tạp của Nhật Bản trong thời kỳ chuyển biến dữ dội vào nửa sau thế kỷ XIX. Tư tưởng của ông có ảnh hưởng rất lớn tới phong trào khai sáng ở Nhật vào cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX. Tạo tiền đề cho Nhật Bản trở thành một cường quốc trên thế giới sau này. Dù không theo đuổi sự nghiệp chính trị, không giữ quyền cao chức trọng trong bộ máy chỉnh phủ nhưng ông lại nhận được rất nhiều tình yêu mến, trân trọng của người dân ở xứ sở hoa Anh Đào. Lòng biết ơn của người Nhật đối với Fukuzawa được thể hiện qua việc in hình ông trên tờ tiền 10.000 yen (tờ tiền có mệnh giá lớn nhất của đất nước này).
1. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH NHÂN CÁCH
Fukuzawa Yukichi sinh ra trong một gia đình võ sĩ cấp thấp, thế nên gia đình ông phải chịu sự khinh thường từ các gia đình của các võ sĩ cấp cao hơn. Chính điều đó đã ảnh hưởng sâu sắc tới nhận thức và tư tưởng của ông ngay từ khi còn là một đứa trẻ. Cha mẹ ông dù là gia đình võ sĩ nhưng chưa từng khinh thường, chèn ép hay thiếu tôn trọng những người nghèo khổ. Không những không khinh thường mà mẹ ông còn rất yêu thương, quan tâm tới những người thấp kém trong xã hội. Bằng chứng là bà còn cho người nghèo tiền khi họ để bà giúp họ bắt đống chấy đang lúc nhúc trên đầu. Cha của ông là một người cha nghiêm khắc và mẫu mực. Ông đưa vào gia phong của gia đình là phải giữ được sự thành tâm, thành ý của bản thân ngay cả lúc chẳng có ai để ý. Điều đó trở thành một phần trong con người của anh em nhà Fukuzawa Yukichi, kể cả khi cha ông đã mất.
Nếu người cha ảnh hưởng sâu sắc tới tư tưởng, nền nếp của Fukuzawa Yukichi thì người mẹ lại ảnh hưởng mạnh mẽ tới tâm hồn ông bằng tình yêu thương và sự tử tế. Dù trong hoàn cảnh nào bà cũng luôn ủng hộ, yêu thương các con của mình. Đồng thời lấy sự tự tế làm kim chỉ nam để đối đãi và cư xử với mọi người. Thời điểm Fukuzawa Yukichi quyết định bán hết gia sản của cha để trả nợ rồi lên đường đi học. Bà hoàn toàn tin tưởng và ủng hộ con trai. Đức tính không màng tới vật chất, không muốn nợ tiền ai của Fukuzawa Yukichi cũng ảnh hưởng mạnh mẽ từ mẹ ông. Đây cũng là lý do vì sao sau này khi lập gia đình, ông rất chăm lo tới cuộc sống và việc học tập của các con, các cháu.
2. HAM HỌC, HAM ĐỌC VÀ TƯ TƯỞNG KHAI MINH
Ông học chữ khá muộn nhưng lại là người học rất giỏi, và cực kì ham đọc. Ngày ấy sách không nhiều như bây giờ, nhất là những cuốn sách viết bằng tiếng nước ngoài (Hà Lan). Thế nên khi gặp được một cuốn sách quý, ông đã thức thâu đêm để sao sách. Cố gắng cẩn trọng nhất có thể để chủ nhân cuốn sách không biết. Có được bản sao sách trong tay, ông hạnh phúc như bản thân đã có được kho báu vậy. Hành trình học tập của ông cũng truân chuyên, gian nan hệt như cuộc đời ông. Thế nhưng ông chưa bao giờ kêu than, oán giận. Ông luôn hướng tới giải pháp, luôn tự hỏi giờ ông phải làm gì để có thể tiếp tục việc học của bản thân. Có thời điểm vì khao khát học Tiếng Anh mà đã dành nhiều ngày trời đi bộ tới nơi người đã đồng ý dạy ông. Tuy nhiên người ấy quá bận nên không thể giúp gì cho ông được. Ông không hề tức giận hay oán trách mà đã tìm cách tự học qua từ điển.
Sau này khi mở trường đại học Keio (Khánh Ưng Nghĩa Thục), ông cũng đi theo tư tưởng này. Chú trọng vào thực học. Trong đó ông tập trung vào hai khía cạnh chính đó là tư duy khoa học (toán, vật lý) và đạo đức (hành động cao thượng và tinh thần tự lập cao). Nhờ vậy mà ông đã kiến tạo nên rất nhiều học trò xuất sắc, đóng góp rất lớn cho sự cải tổ, khai mở văn minh của đất nước Nhật Bản giai đoạn cận đại.
Dù đi theo hướng mở cửa đất nước, theo học văn minh phương Tây nhưng ông cực kì yêu đất nước. Lý tưởng mà ông theo đuổi là khai mở văn minh, giúp Nhật Bản thoát khỏi nhưng hủ tục, lạc hậu và trở thành cường quốc lớn trên thế giới. Dù thời cuộc có nhiều đổi thay, không được ủng hộ từ phía chính phủ đương thời nhưng ông luôn tự làm theo cách của mình để hiện thực hoá được lý tưởng của bản thân. Và ông đã rất thành công. Ông luôn tự nhủ trước khi khai mở cho đất nước ông sẽ là người nêu gương và làm trước tiên. Ông giữ gìn bản thân, chăm lo cho gia đình, thấy điều gì có ích có thể làm là làm ngay, không màng tới vật chất, danh tiếng, được khen cũng không vui mà bị chê cũng chẳng giận, không kêu ca về những khó khăn, thử thách mà bản thân phải đối mặt và đặc biệt, ông hiếm khi nóng giận với ai. Có thời gian ông chủ yếu chuyên tâm vào việc đọc và dịch sách.
3. PHƯƠNG PHÁP NUÔI DẠY VÀ ĐỒNG HÀNH CÙNG CON
Nhược điểm duy nhất của ông là ham rượu, sau này có tuổi ông mới có thể cai được. Tuy nhiên ông cũng chưa bao giờ vì say rượu mà quát mắng hay to tiếng với ai. Ông giữ gìn bản thân ngay cả khi đã có hơi men vào người. Dù ý thức được uống rượu không tốt cho sức khoẻ nhưng vì đã gắn bó với nó từ bé, thế nên cũng phải mất một thời gian rất dài để từ bỏ. Vì rất chú ý tới sức khoẻ của bản thân nên ông cực kì quan tâm tới việc ăn uống của các con. Ông luôn tạo điều kiện để các con có được sự tự do, được tự quyết định và đưa ra những lựa chọn cho riêng mình. Tuy nhiên về việc ăn uống thì không, ông yêu cầu các con phải ăn uống đủ chất. Thế nên cả 9 người con của ông đều lớn lên khoẻ mạnh. Ông đối đãi với các con bằng sự yêu thương, tôn trọng, chưa bao giờ nói trống không với con. Trong gia đình cũng không quy định mẹ hay bố phải nghiêm. Lúc nào cần nghiêm thì ai cũng có thể nghiêm được. Ông chú trọng tới việc làm bạn, gần gũi với các con hơn. Vì vậy mối quan hệ của các thành viên trong gia đình rất khăng khít, gắn bó. Kể cả việc di trúc, ông cũng trao đổi, chia sẻ với các con rồi mới viết. Còn chỉ cho các con biết nơi mà ông cất bản di chúc đó ở đâu. Ông cũng không có sự phân biệt nào giữa các con. Trai hay gái ông bà đều yêu mến, quan tâm và săn sóc như nhau. Ông còn cấm các con mình tranh giành tài sản khi ông mất đi, đó là một việc hèn hạ, đáng xấu hổ nhất trên đời.
Thời gian các con ông đi du học, ông bà thường xuyên viết thư cho các con. Ông bảo bận gì thì bận nhưng nhất định phải viết thư về cho bố mẹ an tâm. Điều ông quan tâm lớn nhất không phải là con học được gì, chăm học thế nào mà là sức khoẻ con ra sao, có ăn uống nghỉ ngơi đầy đủ hay không. Vì vậy, ông chỉ khen con và cháu mình khi chúng vận động, chứ chưa bao giờ khen khi chúng ngồi lâu để đọc sách. Ông ghét chế độ đa thê, ghét những người sống buông thả, ham mê nhục dục. Ông yêu thương, trân quý vợ và các con của mình đến mức, dành thời gian để viết nhật kí về hành trình khôn lớn và trưởng thành của các con thông qua từng tấm ảnh. Một người cha, người chồng như thế thì khó lòng nuôi dạy nên những người con không ra gì lắm.
